"Elm, təhsil və iqtisadiyyat sahələri idarəetmə əsasında tənzimlənir"- Azedu.az

Əvəz Ələkbərov: “Yaxşı təqaüd alsam da, axşamlar işləyib pul qazanırdım”

AzEdu.az Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Maliyyə və maliyyə institutları” kafedrasının müdiri, “Professorlar klubu” Rəyasət heyətinin sədri, keçmiş Maliyyə naziri Əvəz Ələkbərov ilə müsahibəni təqdim edir.

-İstər elm, istərsə də təhsil istiqamətində fəaliyyət göstərən alimlərə ilk bu sualı ünvanlayırıq: Hazırda elm və təhsilin inteqrasiyasından nə dərəcədə razısız? Bu vəhdətin faydalı iş əmsalını necə qiymətləndirirsiz?

-“Əgər ölkəni inkişaf etdirmək, dövləti tanıtmaq və beynəlxalq aləmdə böyük nüfuz qazanmaq istəyiriksə, elm və təhsildən yararlanmalıyıq”. Bu, mənim yox, Bismarkın sözüdür. O, Almaniya dövlətinin qurucusu, böyük islahatçı və baş nazir olub.

Təhsil sistemi hər bir ev və ailə ilə bağlıdır. Bu sahə uşaq bağçası, orta məktəb, universitet, Elmlər Akademiyası və cəmiyyətin bütün aparıcı sahələrini əhatə edir.

Elmə gəldikdə isə o daha az insanları əhatə edir: bizdə elmlə məşğul olan insanların sayı haradasa 10-15 mindir. Lakin təhsillə bağlı şəxslərin sayı 400 minə yaxındır. Bu baxımdan, biz elmdən istifadə etməli və bu sahədə kadrlar yetişdirməliyik. Onlar isə öz növbəsində dövləti tanıtmaq və ölkəyə fayda vermək üçün lazımlı tədbirlər görməlidilər.

Elm həm də ciddi gəlir gətirməlidir. Müəyyən fundamental sahələr dövlət və büdcə tərəfindən maliyyələşməli, amma digərləri isə pul qazanmağa istiqamətlənməlidir. Xoşagələn haldır ki, Azərbaycanda Cənab Prezidentin rəhbərliyi ilə elmə və təhsilə böyük önəm verilir. Həmçinin, Hörmətli Mehriban xanımın mədəniyyətə, sosial sahələrə qayğısı nəticəsində ölkəmiz inkişaf etməkdə olan təməl daşını artırır və faydalı kadrlar yetişdirməyə yönəlir.

İlk növbədə təhsildə olan məsələləri həll etməliyik. Hər valideyn övladına şərait yaratmalıdır ki, o orta təhsil alsın. Sonra isə biz övladlarımızı məcbur etməməliyik ki, sən hökmən hüquqşünas, iqtisadçı ol. O, özü seçim etməlidir. Mən auditoriyada tələbələrlə söhbət edirəm. Onların bəzilərinin daxilində hələ də qeyri-müəyyənlik var. Kimə oxşamaq istədiklərini və neyləyəcəklərini bilmirlər. Amma tələbə bilsə ki, onun həyatı, gələcək mövqeyi bununla bağlıdır o zaman onun marağı çoxalar. Gənclər iki şeyi özləri seçməlidilər: həyat yoldaşı və professional olaraq hansı çalışacaqları sahəni... Ömürləri 70, 80 və 100 ildirsə, bu iki şey daima onlarla eyni yolda addımlayacaq.

Əgər biz diplomlu professional kadr yetişdiririksə, onlar da həqiqətən öz peşələri ilə məşğul olmalıdılar. Universitetimiz bu baxımdan çox yenilikçidir. Biz həm tədrislə məşğul olur, həm də elmi tədqiqat işi aparır, bu sahədə önəmli olmaq üçün çox işlər görürük. Məsələn, beynəlxalq əhəmiyyətli jurnallarda məqalələrimiz çap olunur. Bu baxımdan, universitetdə differensial əməkhaqqı yaradılıb. Bu sistem elmi fəaliyyətə daha çox üstünlük verir. Əgər ötən illərdə 50 faiz tədrisə və 50 faiz də elmə fikir verilirdisə, hazırda universitet rəhbərliyinin göstərişi ilə elmi fəaliyyətə 70, tədrisə isə 30 faiz diqqət ayrılır. Çünki tədris artıq bizdə püxtələşib. Dərs kitabları, proqramlar və tədrislə bağlı çox işlər görülüb. Amma professor və alimlərimiz beynəlxalq aləmdə bizim universitetin imicini formalaşdırırlar. Bu baxımdan, hələ də elmi fəaliyyət azlıq təşkil edir. Bunu stimullaşdırmaq üçün universitet bəzi işlər görür. Belə ki, 850 müəllimin içərisində 100 nəfər seçilir. Onlardan birinci 10-luğa düşənlərin əməkhaqqısı 100, 30-luğa düşənlər 70, 60-ğa düşənlərin isə 50 faiz artırılır, üstəlik kim tədqiqatçı alim adı alırsa ciddi əlavələr olacaq. Yerdə qalan şəxslərin məvacibi isə 20 faiz artırılır. Bu stimul yaradır ki, biz beynəlxalq jurnallarda məqalələr çap etdirək, özümüzü tanıdaq və dünya miqyaslı konfranslarda çıxış edək. Bu yolla həm Azərbaycan tanınsın, həm də elmlə tədrisin vəhdəti həyata keçirilsin. Elə şərait yaransın ki, tədrislə başqa, elmlə isə başqa müəllimlər məşğul olsun.

Elmlə əlaqəli olan və tədqiqat işləri aparan müəllimlər fərqlənməli və onlara artıq əməkhaqqı verilməlidir. Bu baxımdan universitetlərin hədəfləri böyükdür.

Bizim universitetin nəzdində elmi-tədqiqat institutu, 20-dən çox laboratoriya, elm mərkəzləri var. Düşünürəm ki, biz bu göstəricilərlə hədəflərə nail olacağıq.

Bizim universitetin nizamnaməsi təsdiqlənib: Burada “Publik-hüquqi Şəxs” adı təsis olunub. Yəni, biz pul qazanmağa üstünlük verməliyik. Əvvəllər pul qazanmaq yerimiz tələbələrin illik təhsil haqqı idisə, hazırda elmi-tədqiqat və digər fəaliyyətlə məşğul olub həm universiteti tanıtmağa, həm də əlaqədar yaratmağa çalışırıq.

Universitetdə yeni texnologiyalar qurulmalı, müəllimlər daha yaxşı yaşamalı və sosial problemlər həll olunmalıdır. İqtisad Universitetinin müəllimlərinin beynəlxalq jurnallarda məqalələri çap olunanda buna görə əlavə pul alırlar. Tələbələri də bu konteksdə yetişdirsək, gələcəyimiz çox səviyyəli olacaq, Universitetimiz dünyanın 1000 universitetindən biri olmaq üçün çalışır və bu yolda addımlar atırıq”.

-Çox maraqlı bir məsələyə toxundunuz - Valideynin gəncin üzərində nüfuzu... Bu nüfuz onun iqtisadi təfəkkürünə, analitik tədqiqatçılıq qabiliyyətinə nə dərəcədə zərbə vurur? Bundan çıxış yolunu nələrdə görürsüz?

-Sizə açığını deyim ki, indiki cavan nəslin tarixi bir missiyası var. Təsəvvür edin ki, onlar minilliyin, yüzilliyin dəyişən dövründə anadan olublar. Onlar sosializm lageri düşərgəsinin ləğv olunub yeni bazar iqtisadiyyatı yarandığı cəmiyyətə və biznesə köklənən iqtisadiyyata gözlərini açıblar.

İnformasiya texnologiyaları son 20 ildə ölçüyəgəlməz dərəcədə inkişaf edib. Sosial şəbəkələr, məlumat bazaları genişlənib. Əvvəllər iki televiziya kanalı və bir radio var idi.

Amma indiki gənclər bilmir ki, valideyni dinləsin, yoxsa dostları ilə informasiya cəmiyyətində mübadilə aparsın. İnformasiya çox böyük anlayışdır.

Mənim iki oğlum var. Onlardan çox razıyam. Biri bank işində fəaliyyət göstərir, digəri isə Energetika Nazirliyində çalışır. Övladlarımla dost kimi davranıram. Hətta onların dostları ilə də söhbət edirəm. Onlardan soruşuram ki, uşaqların problemləri nədir? Cəmiyyətə baxışları necədir? və s. Bu baxımdan, gərək valideynin özünün səviyyəsi olsun. Tək kitab oxumaq və internetdən nəyisə öyrənməklə bunu etmək olmaz. Valideyn övladına ilk növbədə ailə münasibətlərini, ana və ataya davranışı öyrətməlidir. Bu gün uşaqlarımız da bunu hiss etməlidir. Əgər onların atası işdən yorğun gəlibsə, onu əsəbləşdirməməlidirlər və ya anaları iki çeşid xörək bişiribsə, onu rədd edərək heç birini yeməmək əvəzinə analarına dəstək olmalıdılar. Düşünürəm ki, valideyn övladına düz və doğru yolu göstərməlidir. Onlara anlatmalıdır ki, oğurluq etmək, küçədən keçərkən kimsə nəsə vermək istəyirsə, valideyndən soruşmadan onu almaq olmaz. Bəlkə kimsə sizə qarşı xoşagəlməyən maddə vermək istəyir. Çoxumuzun həyətyanı sahəsi var. Bir ağacı əkən zaman uşaqlar yanınızda olsun. Ağacın qurumuş yarpağını kəsən zaman uşaq onu görməlidir. Uşaqlar hazırda çox şeyi sındırmağa meyillidirlər. Biz uşaqlara öyrətməliyik ki, bunun dəyəri var. İlk yaşdan uşaqlar bunu bilməlidilər. Uşaqlar 3-4 yaşından anlamalıdılar ki, vergi məcburidir, ondan yayınmaq olmaz. Bir dəfə Kembric Universitetinin rektoru ilə yemək yeyirdim. O zaman nazir işləyirdim. Səhər-səhər gördüm ki, rektorun əhval-ruhiyyəsi pozulub. Soruşdum ki, nə hadisə baş verib. Dedi ki, dünən bir tanışımız vergidən yayınıb və bunu cəmiyyət, mətbuat bilib və o, bu vəziyyətə dözməyərək intihar edib. Yəni biz bilməliyik ki, vergi pensiyaçıları saxlamaq, dövlətçiliyi qorumaq, təhsili, elmi inkişaf etdirmək və dövlətin çoxlu qayğılarını, təhlükəsizliyini təmin etmək üçündür. Əgər biz vergidən yayınırıqsa, deməli bu sahələrin inkişafına mane oluruq.

Uşaqlara 3-5 yaşından deməliyik ki, bizim evimiz var və bədbəxt hadisə baş versə, onu sığorta etdirməliyik. Anlatmalıyıq ki, sığorta şirkəti maşın cızıldıqda, onu vurduqları zaman dəyən xərci ödəyir.

Biz ailə büdcəsini formalaşdırmağı uşaqlara öyrətməliyik. O, yalnız kişinin əlində olmamalıdır. Xərclərimizi gəlirə uyğun şəkildə formalşdırmalıyıq. Mən düşünürəm ki, hər bir ailədə belə bir tərbiyə olsa, ölkəmizdə maliyyə savadlılığı , sığorta və bank mədəniyyəti çox yüksək olar.

Biz uşaqlara aşılamalıyıq ki, nağd pul ilə hərəkət etmək olmaz. Bu bir neçə baxımdan sərfəli deyil. Nəğd pul xarab olur və bunun çapına dövlətimiz hər il böyük pul ödəyir. Amma biz bunu online və kart vasitəsi ilə həyata keçirsək, həm pulu itirmərik , həm də vaxtında istədiyimizi əldə edərik. Mənə belə gəlir ki, bu cəmiyyət üçün çox lazımdır. Yaşından asılı olaraq hər bir uşağa vətənpərvərlik aşılanmalıdır. Birinci olaraq o, ana dilini bilməlidir. İkincisi isə cəmiyyətə fayda verməli və əsgərlikdə olmalıdır. Bizim torpaqların 20 faizi işğal altındadır. Biz hamımız bir vətəndaş kimi müharibəyə hazır olmalıyıq. Cənab Prezidentin çağırışına cavab verməliyik. Mən Türkiyədə belə bir hadisənin şahidi olmuşam. Gözəl bir qıza elçi gəlirlər. Lakin oğlan əsgəri xidmətdə olmayıb. Bu zaman deyillər ki, əvvəlcə əsgəri xidmətini çəksin və qızımız o zamana qədər gözləyərsə, qapımız sizə açıqdır. Görün, onlarda dövlətə olan sevgi nə dərəcədədir.

Mən çox sevinirəm ki, bütün həyətlərdə çiçəklər və güllər əkilir. Bu gözəlliyi bütün aləmə yaymalıyıq. Lakin bəzilərimiz küçələrə yazılar yazır, zibillər tökür, maşınla gedərkən siqaret çəkib onu pəncərədən atırıq. Bunları insanlara uşaq vaxtından aşılamaq lazımdır.

Özümü hər zaman xoşbəxt hesab edirəm ki, atam mənə yaxşı tərbiyə verib və nəsihətlərini əksik etməyib. O, hər zaman deyirdi ki, zəhmətdən yapışın və çalışın ki, cəmiyyətə fayda verin, tamahınızı saxlayın.

Uzun müddət dövlət idarəetmə sahəsində işləmişəm. Maliyə Naziri, Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun sədri, 10 il Nazirlər Sovetində iqtisadiyyat şöbəsinin müdir müavini olmuşam. Bu illər ərzində atamın dedikləri mənim qulağımda sırğa olub. İndiki cavan nəsil çox zəhmət çəkmək istəmir. Mən universitetdə oxuyanda 45 manat təqaüd alırdım. Axşamlar isə iş götürürdüm və oradan da 80 rubl qazanc əldə edirdim ki, atama yük olmayım. O zəhmət isə gec-tez faydasını verdi.

Övladlarımızın həm təhsil, həm də elmlə məşğul olub fayda verməsi üçün yaxşı dostlar lazımdır. Onlar Azərbaycanda gedən prosesləri müzakirə etməlidilər. Mən övladlarımı normal şəkildə böyüdürəmsə, həyat yoldaşım və mən bir-birimizi seviriksə və cəmiyyətə fayda verməyə çalışırıqsa, hər şey yolunda olacaq. Kişi ailə üzərində qoruyucu, mayak və yol göstəricidir. Xanım isə bu işləri tənzimləyən şəxsdi. O övladlarının yanında daha çox olur. Elə ailə var ki, ata ilə oğlun münasibəti sərin olur və ana bunu tənzimləyir. Bu baxımdan hər bir ailədən çox şey asılıdır. Ona görə də çoxlu işləməliyik. İndi nə kitablara, nə də qəzetlərə maraq yoxdu. Hamı internetlə məşğuldu. Tələbəyə sual verirəm ki, 25 25-ə vuranda neçə edir. Deyir ki, telefonda hesablayım. Beyin inkişaf etməlidir. İnsanın beyni hər şeydən üstündür. Əgər beynimizi yaxşı şeylərə kökləyib hər gün inkişaf etdirsək, irəliyə doğru addım ata bilərik.

Ölkəmizdə cəmiyyət həmrəyliyi olmalıdır. Tutaq ki, bələdiyyələrə seçkilər gedir. Mən evimdə oturum və səs verməyim ki, mənim səsimdən nə olacaq ki? Sabir demişkən, millət necə tarac olur-olsun nə işim var. Bu, olmaz! Çünki bura bizim vətənimizdi. Heç kim onu bizdən artıq sevməyəcək. Valideynlərimizin ruhu bu torpaqlardadır. Onların qəbirləri buradadı. Vətənin yaxşı şeylərinə sevinmək lazımdır. Amma onun probleminə də can yandırmaq lazımdır”.

-Əvəz müəllim, qeyd etdiniz ki, valideyn amili bu məsələdə çox vacibdir. Bəs universitetlərin üzərinə bu baxımdan, nə yük düşür? Bu gün tələbələrin iqtisadi təfəkkürünü inkişaf etdirmək üçün hansı yollara əl atılmalıdır?

-Düşünürəm ki, uşaq bağçalarında olan alma və şar şəklinin yanına təhsil sözü də əlavə olunmalı və onun qısa açıqlaması yazılmalıdır. Həmçinin, biz orada büdcə, ailə büdcəsi haqqında məlumatlar verməli və onların yaşına uyğun söhbətlər aparılmalıdır. Müxtəlif nağıllar hazırlamalıyıq. Sığorta sözünün mənası açıqlanmalıdır. Onlara anlatmalıyıq ki, sığorta müəyyən hadisələrdən bizi qorumaq üçün vasitədir.

-Elmin kommersiyalaşdırılması istiqamətində hansı tədbirlərə əl atılmalıdır?

-Elmi İnkişaf Fondunda müəyyən işlər görülür. Elmə əlçatanlılığı artırmaq üçün həm də az məbləğdə kreditlər ayrılmalıdır. Elm sahəsində əldə olunan nəticələrə görə stimullaşdırıcı məbləğlər verilməlidir.

Məsələn, Scopus tipli jurnalda məqaləsi çap olunan müəllimə bizim universitet pul verir. Lakin onun məbləğini artırmaq lazımdır. Düşünürəm ki, bu bütün universitetlərdə olmalıdır.

Elmin məbədi Elmlər Akademiyasıdı. AMEA-da yeni rəhbərliyin böyük işlər görəcəyinə inanıram. 35-40 yaşında olan doktorların böyük dəstəyə ehtiyacı var. Düşünürəm ki, çoxlu elmi dərnəklər yaradılmalıdır. Elmi polemika qurulmalıdır. Əsl tələbə elmi cəmiyyətləri formalaşdırılmalıdır. Tək bizim universitet yox, başqa universitetlər də bu yola əl atmalıdır.

-Bu gün universitetlərdə təhsil menecmentinin inkişafı üçün hansı tədbirlər görülməlidir?

-Təhsil menecmenti çox vacibdir. Bizim kafedranın 6 elmlər doktoru, 19 dosenti və 42-i işçisi var. Əgər burada biz idarəetməni düzgün qurmasaq, tədris, elm, kitabların çapı, müəllim tələbə münasibəti düzgün surətdə inkişaf etməz. Hər şeyin başında idarəetmə dayanır. Bu, hər yerdə belədir. Ailədə və şirkətlərdə də bu tipdə tənzimləməni həyata keçirmək lazımdır. Bu mənada müasir formada tədrisin qurulması çox vacibdir. Yəni vətəndaş cəmiyyətində də bu proses olmalıdır. Valideynlər də tədris prosesində iştirak etməlidilər. İnsanlar tədrisdən razı qalmalıdılar. Hər şey açıq və demokratik şəraitdə olmalıdır.

Valideyn gəlib, dərsdə oturmaq istəyirsə, ona şərait yaratmaq lazımdır. İnteraktiv dərslərin sayı artırılmalıdır. UNEC Azərbaycan universitetlərinin içərisində birinci interaktiv universitetdir. Bu o deməkdir ki, professor, dosentin internet üzərindən idarə olunan kabineti var. Hər birimiz bu kabinetdən istifadə edirik. Burada dərsimizin harada olacağı, qrupun nömrəsi, həmin gün hansı mövzunu tədris edəcəyimiz, ədəbiyyat siyahısı, nümunəvi testlər və s. haqqında məlumatlar əksini tapır. Mövzu üzrə mühazirə mətni yerləşdirilir. Hər bir tələbənin kodu və kabineti də var.

Bizim universitetdə 19-20 min tələbə var. Tələbə müəllimə qiymət verir. Diferensial əməkhaqqı sistemində tələbənin bal verməyi və məmnunluq səviyyəsi qeyd olunur. Burada obyektivlik tam əksini tapmır.

Tutaq ki, mən çox tələbkar müəlliməm və bu zaman tələbə mənə az bal verəcək. Ona icazə vermirəm və haqlı olaraq qaib yazıramsa yenə də tələbə mənə az bal verəcək. Burada problem yoxdur, amma tələbə qoy öyrəşsin. Yəni elə bir şərait yaradılıb ki, tələbə öz sözünü deyə bilsin. Bütün menecment bu əsasda olmalıdır.

Bu gün çox universitetlərdə himayəçilər şurası yaradılıb. Bakı Dövlət Universitetində yaradılan Himayəçilər Şurasında tanınmış şəxslər iştirak edirlər. Bizim universitetdə də bu şura yəqin ki, yaradılacaq. Yəni müasir ictimai nəzarət hər yerdə lazımdır. Tələbələrimiz facebook ilə rektora fikrini bildirə bilər. Rektor da onlara cavab verir.

-Maraqlıdı, Əvəz Ələkbərovun özü necə şagird olub? Orta məktəb gələcəyin nazirinə nələr qazandırdı?

-Çox yaxşı uşaq olmuşam. Nə valideynlərim, nə də orta məktəbdə bir müəllim mənim üzərimə qışqırmayıb. Çalışmışam ki, tənqidə məruz qalmayım.

Evdə anam yeməyi bişirib işə gedibsə, mən onu qızdırıb yemişəm və qabları yuyub yerinə qoymuşam. Axşamdan dərsimi hazırlamışam və səhər gəlib sinifdə müəllimə cavab verib və axırda da bir sual ünvanlamışam.

Universiteti burada oxumuşam, UNEC-də. Bir müəllim məni incidib. Ona da səbəb o olub ki, deyib mənə “sənin dayın kimdir?” o gəlsin. Demişəm ki, mənim dayım yoxdur. Ona görə də o məni incidib. Mən əla oxumuşam, lakin o müəllim mənə 3 verib. Hamı o müəllimdən narazı idi. Əsgərlikdə olanda komandir mənə irad tutmayıb. Adi yaşayış qaydalarında qonşularımla salamlaşmamış keçməmişəm. Nazir işləyəndə də bütün nazirliklərdən şikayətçilər yanıma gəlib və mən onlara kömək etmişəm. Yəni bu baxımdan heç kim ideal deyil. Amma özümüzü ideala oxşatmaq üçün nələrsə etməliyik.

Səhər durub bir stəkan su içir, 20 dəqiqə idman edir, sonra səhər yeməyimi yeyirəm.

İnsanın yaxşı vəzifə tutması üçün iki şeyi vacib sayıram: birincisi şansdır. Ola bilər, 10 nəfər eyni səviyyədə olsun, amma onlardan biri şanslı olsun. İkincisi isə insanın özünün qabiliyyəti, zəhmətkeşliyi olmalıdır. O zaman Cənab Prezident Heydər Əliyev mənə dedi ki, sənin fəaliyyətini neçə ildir ki, izləyirdim və qabiliyyətinə görə səni nazir seçdim. Mənim elə paltarım var ki, mən onu 15 ildir ki, geyinirəm. Hamı elə bilir ki, onlar yenicə alınıb”. Həmişə öz üzərimdə çalışmağa üstünlük vermişəm”.