Qumdan “çip” istehsal edən iqtisadiyyatı necə qurmalı?

Yaxud bilik iqtisadiyyatına keçidin zəruri şərtləri haqqında

XX əsrin 60-70-ci illərindən başlayaraq elektronlaşmada və informasiya-kommunikasiya texnologiyalarında ortaya çıxan inqilabi yenilikləri, onların sürətlə iqtisadiyyata tətbiqini və xidmətlər sektorunun ciddi şəkildə yüksəlişini nəzərə alan elm adamları dünya iqtisadiyyatının inkişafındakı bu yeni mərhələni müxtəlif terminlərlə ifadə etməyə başladılar. Bu terminlərdən biri də Peter Drucker tərəfindən populyarlaşdırılan “bilik iqtisadiyyatı” terminidir (ing. knowledge economy və ya knowledge based economy). Bilik iqtisadiyyatı, dünya iqtisadiyyatının bu yeni inkişaf mərhələsində, yaradılan hər bir əlavə dəyərin daha çox bilikdən istifadəyə əsaslanmasını, başqa sözlə iqtisadi fəaliyyətlərin getdikcə xammaltutumlu, əməktutumlu, enerjitutumlu olmaqdan çıxaraq daha çox biliktutumlu olmasını ifadə edir.

Müasir iqtisadiyyatda bilik, yaradılan əlavə dəyərin başlıca mənbəyi olduğu kimi rəqabət gücünü də təmin edən əsas amildir. Artıq dünyada ucuz xammala, ucuz əmək ehtiyatlarına əsaslanan iqtisadiyyatlar, biliyə, yüksək texnologiyaya əsaslanan iqtisadiyyatlar qarşısında rəqabət etməkdə çətinlik çəkirlər. Bir qədər obrazlı ifadə etsək, bu gün qumu yalnız tikinti materialı kimi istifadə edən təbii resurslara əsaslanan iqtisadiyyatlar yoxsul, qumu şüşə istehsalında istifadə edən sənayeləşmiş iqtisadiyyatlar orta gəlirli, qumu “çip” istehsalında (“çip”lər qumdan alınan silikondan hazırlanır) istifadə edən biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatlar isə zəngin iqtisadiyyatlardır.

Biliyə əsaslanan iqtisadi fəaliyyətlər daha yüksək əlavə dəyərə malik məhsulların istehsalına, daha yüksək məhsuldarlığa imkan verdiyindən, ölkələrin də sürətlə zənginləşməsinə səbəb olurlar. Bu gün pambıq, pomidor kimi məhsullar istehsal edən iqtisadiyyatlar ilə mobil telefon, mikroprosessor kimi məhsullar istehsal edən iqtisadiyyatların məhsuldarlıq səviyyələri arasındakı fərqin uçurum olduğuna yəqin ki, heç kim etiraz etməz. Bir son model “i-phone” markalı telefonu idxal etmək istəyən pomidor istehsalçısı bir ölkənin nə qədər pomidor ixrac etməli olduğunu və buna nə qədər vaxt və əmək sərf etməli olduğunu düşündükdə, hesab edirəm ki, məsələ kifayət qədər aydın olur.

Şübhəsiz ki, zamanla iqtisadi fəaliyyətlərin xarakteri dəyişsə də, məqsədi heç vaxt dəyişmir. Bilik iqtisadiyyatında da iqtisadi fəaliyyətlərin məqsədi daha yüksək iqtisadi artıma nail olaraq əhalinin həyat səviyyəsini daha da yüksəltməkdir. Biliyin strateji məhsula çevrildiyi bilik iqtisadiyyatında iqtisadi artımın da əsas mənbələri kimi insan kapitalı və texnologiya çıxış edir. Elmə və təhsilə qoyulan investisiyalar yeni biliklər və yüksək insan kapitalı doğurur, bunlar innovasiyalara (texnologiyalar) və onların iqtisadiyyata tətbiqinə imkan verir, sonuncu iqtisadi artımı sürətləndirir, daha yüksək iqtisadi artım da elmə və təhsilə daha çox investisya qoymağa şərait yaradır. Göründüyü kimi bilik iqtisadiyyatında elm və təhsilin inkişafı ilə iqtisadi artım arasında belə bir zəncirvari əlaqə mövcuddur. Onun üçün də resurslar hesabına iqtisadi artım əldə edən ölkələr bilik iqtisadiyyatına keçidi təmin etmək üçün tədricən elmə və təhsilə investisiyaları artıraraq bu zəncirvari əlaqənin qurulmasına nail olmağa çalışmalıdırlar.

Bilik iqtisadiyyatında dövlətin də artan rolu var. Belə ki, dövlət ilk növbədə özəl sektorun təkbaşına öhdəsindən gələ bilməyəcəyi təhsil müəssisələrinin, tədqiqat universitetlərinin, texno-parkların, bir sözlə yüksək keyfiyyətli milli təhsil və innovasiya sistemlərinin formalaşdırılmasında aktiv iştirak etməli, onların yaratdığı innovasiyalar və insan kapitalı ilə iqtisadiyyatın ehtiyacları arasındakı koordinasiyanın pozulmasına yol verməməlidir.

Dövlətin etməli olduğu digər bir iş də azad bazar mexanizminin qaydalarını qəbul etmək və onların icrasına nəzarət etməkdir. Bu qaydalar bir tərəfdən rəqabəti, təşəbbüskarlığı, yaradıcılığı, yenilikçiliyi təşviq etdiyi halda, digər tərəfdən də haqsız rəqabətin qarşısını almalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bilik iqtisadiyyatı həm də yaradıcı iqtisadiyyatdır. Yaradıcılıq fəaliyyətləri isə azad rəqabət mühitini, eləcə də intellektual mülkiyyət hüquqlarının ciddi şəkildə qorunmasını tələb edir.

Qeyd edilənlərlə yanaşı, dövlət makroiqtisadi vəziyyətin stabilliyini də təmin edə bilməlidir. Çünkü bilik iqtisadiyyatı getdikcə iqtisadi qloballaşmanı daha da dərinləşdirir və nəticədə iqtisadiyyatların açıqlıq səviyyəsinin mühüm dərəcədə yüksəldiyi qlobal iqtisadiyyat şəraitində makroiqtisadi mühitinin dayanıqlığını təmin etmək də çətinləşir. Bu isə əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha çevik makroiqtisadi siyasətə ehtiyacı artır.

Göründüyü kimi, qumdan “çip” istehsal edən iqtisadiyyatı qurmaq, yüksək innovasiyalar və insan kapitalı doğuran elm və təhsil investisiyalarından, təşəbbüskarlığı və innovativ fəaliyyətləri stimullaşdıran və göz bəbəyi kimi qoruyan hüquq sisteminin formalaşmasından və əlverişli makroiqtisadi mühiti təmin edən çevik makroiqtisadi siyasətdən keçir.

Elşən Bağırzadə,
UNEC rektorunun müşaviri, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru