Torpağın çirklənməsi iqlim dəyişikliyi və ətraf mühit üçün təhlükələrlə birbaşa əlaqəli olan ciddi problemdir. Elmi araşdırmalar göstərir ki, torpağın çirklənməsi istixana qazlarının buraxılmasına, torpağın keyfiyyətinin pisləşməsinə və torpağın münbitliyinin itirilməsinə səbəb ola bilər. Bunu nəzərə alaraq, torpağın çirklənməsi problemi beynəlxalq səviyyədə, o cümlədən COP29 (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfransı) çərçivəsində problemlə mübarizə üçün strategiya və tədbirlərin işlənib hazırlana biləcəyi mühüm müzakirə aspektidir.
Torpağın çirklənməsi məsələsi çox ciddidir, çünki bu, ətraf mühit, insan sağlamlığı, heyvanlar və bitkilər üçün müxtəlif mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Torpağın çirklənməsinə müxtəlif mənbələr səbəb ola bilər, məsələn, sənaye emissiyaları, səhv atılan tullantılar, kənd təsərrüfatında pestisidlərin və kimyəvi gübrələrin istifadəsi, neft dağılmaları və digər istehsalat qəzaları. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, torpağın çirklənməsi insanlarda müxtəlif xəstəliklərin yaranmasının əsas səbəblərindən biridir.
Torpağın çirklənməsi torpağın münbitliyinin azalmasına, strukturunun pisləşməsinə, bitki və heyvanların zəhərlənməsinə, yeraltı suların çirklənməsinə səbəb ola bilər. Bu, kənd təsərrüfatına, ekosistemlərə və insan sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. Ona görə də torpağın çirklənməsinin qarşısını almaq, emissiya və tullantılara nəzarət etmək, kimyəvi maddələrdən istifadəni tənzimləmək üçün tədbirlər görmək lazımdır.
Torpağın çirklənməsi ciddi ekoloji problemdir və məhsuldarlığın azalmasına, qrunt sularının çirklənməsinə, qida toksikliyinin artmasına və digər mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Bu problemi həll etmək üçün aşağıdakılar daxil olmaqla bir sıra tədbirlər görmək lazımdır:
- Torpağın çirklənməsinin monitorinqi. Çirklənmə səviyyələri və çirklənmə mənbələri üçün torpaq şəraitinə mütəmadi olaraq nəzarət etmək lazımdır.
- Kimyəvi gübrələrin və pestisidlərin istifadəsini minimuma endirmək. Daha ekoloji cəhətdən təmiz torpaq idarəçiliyinə və məhsul mühafizə üsullarına keçid torpağın çirklənməsini azaltmağa kömək edəcək.
- Torpağın münbitliyinin bərpası. Torpağın strukturunun bərpası, üzvi gübrələrin, kompostun və torpağın münbitliyinin bərpasına kömək edən digər maddələrin əlavə edilməsi üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi.
- Tullantıların utilizasiyası. Müxtəlif tullantıların (məsələn, tərkibində zərərli maddələr olan üzvi tullantıların) emalı və utilizasiyasının təşkili torpağın çirklənməsini azaltmağa kömək edəcəkdir.
- Qanunvericilik tədbirlərinin qəbulu. Zərərli maddələrin torpağa atılmasını tənzimləyən, torpağı çirklənmədən qoruyan və təşkilatları ekoloji standartlara əməl etməyə məcbur edən qanun və qaydaların hazırlanması və həyata keçirilməsi.
- Təhsil və təbliğat. Əhalinin ekoloji maarifləndirilməsinin artırılması üçün maarifləndirici proqramların və tədbirlərin keçirilməsi, insanların ətraf mühitin vəziyyəti, o cümlədən torpağın vəziyyəti haqqında daha çox narahat olmaları.
- İnnovativ texnologiyaların təşviqi. Kənd təsərrüfatında və sənayedə torpağın çirklənməsini azaltmağa və onun münbitliyini qorumağa kömək edəcək innovativ texnologiyaların təşviqi və tətbiqi.
Anlamaq lazımdır ki, torpağın çirklənməsi probleminin həlli dövlət, müəssisələr və bütövlükdə cəmiyyətin kompleks yanaşmasını və səylərini tələb edir. Yalnız birgə səylərlə gələcək nəsillər üçün sağlam və münbit torpaq təmin edə bilərik.
Torpağın remediasiyası və dezinfeksiyası üçün bir neçə texnologiya mövcuddur, o cümlədən çirklənmiş torpağın qazılması və ucqar ərazilərə daşınması, çirkləndiriciləri toplamaq üçün yüksək temperaturdan istifadə etməklə torpağın termiki təmizlənməsi, mikroorqanizmlər, bitkilər və göbələklərdən istifadə etməklə bioremediasiya, fitoremediasiya və mikormediasiya üsulları.
Torpaqların çirklənmədən qorunması tədbirləri.
BMT-nin hesabatına görə, sənaye kimyəvi maddələrinin qlobal istehsalı 2000-ci ildən bu yana iki dəfə artaraq 2,3 milyard tona çatıb. Bu rəqəmin 2030-cu ilə qədər iki dəfə artacağı proqnozlaşdırılır. Bu o deməkdir ki, torpağın çirklənməsi bundan sonra da artacaq. BMT həmçinin dərmana davamlı bakteriyaların yaranmasına təkan verən plastik, əczaçılıq və antimikroblar kimi yeni torpaq çirkləndirici mənbələri barədə xəbərdarlıq edir.
Belə pessimist proqnozlar fonunda mütəxəssislər torpağın çirklənməsinin monitorinqini, o cümlədən torpağın keyfiyyətinin və ətraf mühitin monitorinqi üçün şəbəkələrin yaradılmasını tövsiyə edirlər. Alimlər və ekoloqlar təhlükəsiz alternativlər mövcud olduğu təqdirdə sənayedə təhlükəli maddələrin istifadəsindən çəkinməyə çağırırlar. Poliqonların torpağa təsirini minimuma endirmək üçün tullantıların təkrar emalı və düzgün utilizasiyasını yaxşılaşdırmaq da vacibdir. Bu gün bir çox inkişaf etmiş ölkələr kimyəvi gübrələrin və pestisidlərin istifadəsini azaltmaq üçün sağlam kənd təsərrüfatı təcrübələrini, o cümlədən üzvi əkinçiliyi fəal şəkildə təbliğ edirlər.
Mədən və sənaye müəssisələrindən çirkləndiricilərin atılmasına ciddi nəzarət edilməlidir. Torpağın yüksək səviyyədə çirklənməsi və ya deqradasiyası olan ərazilərdə alimlər meşələrin bərpasını təklif edirlər. Torpağın çirklənməsinə nəzarət etmək üçün qanunvericiliyin hazırlanması da indi aktualdır. Bəzi ərazilərdə şəhərsalma, kənd təsərrüfatı və torpaq idarəçiliyi qaydaları nəzərdən keçirilir və yenilənir .
Aqşin Kərimov,
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) Mühəndislik fakültəsinin “Materiallar mühəndisliyi” ixtisası üzrə 4-cü kurs tələbəsi.
