Son onilliklərdə Yer kürəsinin əhalisi getdikcə planetdəki iqlim dəyişikliyinin təzahürləri ilə qarşılaşır. İqlimşünaslar arasında iqlim dəyişikliklərinin antropogen olduğuna inanılır, çünki insan fəaliyyəti nəticəsində atmosferdə istixana qazlarının konsentrasiyası daim artır və planeti istiləşdirir. Orta illik temperaturun artması bütün təbii sistemlərin balanssızlığına səbəb olur: yağış rejiminin dəyişməsi, temperatur anomaliyaları, qütb buzlarının və buzlaqların əriməsi, atmosferdən karbon qazının udulması səbəbindən dünya okeanının səviyyəsinin və turşuluğunun artması.
Nəticədə ekstremal hadisələrin (qasırğalar, daşqınlar, quraqlıq, siklonlar və s.) tezliyi artır ki, bu da təkcə əhaliyə, flora və faunaya ciddi təhlükə yaratmır, həm də bütün ölkələrə iqtisadi ziyan vurur. Beynəlxalq qurumlar (BMT, Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), Dünya Bankı (DB), Dünya İqtisadi Forumu (DİF)) qlobal istiləşməni cari onilliyin ən ciddi iqtisadi risklərindən biri hesab edir. İqlim Dəyişikliyi ilə əlaqəli ekstremal hava hadisələri, yaxın iki-üç onillikdə istixana qazı emissiyaları əhəmiyyətli dərəcədə azalmasa, böyük qlobal iqtisadi itkilərə səbəb ola bilər. Əks təqdirdə, planetdəki temperatur 4,5-5 dərəcəyə və bəlkə də daha çox yüksələcək ki, bu da insan sivilizasiyasının mövcudluğunu təhdid edir.
İqlim dəyişikliyinin kənd təsərrüfatına təsiri son illərdə daha kəskin hiss olunur. Eyni zamanda, bir çox cəhətdən bu dəyişikliklər sənaye aqrar istehsalına səbəb olur. Beləliklə, müasir fermerlər ətraf mühitə dəyən ziyanı azaltmaq və iqlim reallıqlarına uyğunlaşmaq üçün iş üsullarını tənzimləməlidirlər.
Dünyanın hər yerində kənd təsərrüfatı hava şəraitindən asılıdır. İqlim dəyişikliyi fermerləri davamlı olaraq yüksək məhsul əldə etmək üçün yeni təcrübələr axtarmağa məcbur edir.
Beləliklə, onlar anormal və ya atipik hava şəraitinə uyğunlaşmalıdırlar. Onlar qışda qar örtüyünün olmaması ilə özünü göstərə bilər ki, bu da qışlıq bitkilərin olmaması riskini yüksəldir. Bölgədə qeyri — adi dərəcədə isti yay və çox soyuq qış və ya əksinə-sərin yay və isti qış müşahidə edilə bilər.
İqlim dəyişikliyinin kənd təsərrüfatına təsiri xarakterik olmayan yağışın olmaması ilə də özünü göstərir ki, bu da əvvəllər yalnız təbii şəkildə həyata keçirildiyi bölgələrdə süni suvarma ehtiyacına səbəb olurdu. Həddindən artıq nəm əks təsir göstərir. Bitkilər daşqına və quraqlığa eyni dərəcədə həssasdır və buna görə də hər iki halda ölürlər.
Yüksək temperatur zərərvericilərin istilasına səbəb olur ki, bu da insektisidlərin daha aktiv istifadəsinə və su ehtiyatlarının istifadəsinə səbəb olur. Nəticədə, ən çətin iqlim vəziyyəti olan bölgələrdə əkinçilik çox bahalı və həyata keçirilməsi çətin olur.
İqlimin kənd təsərrüfatına təsiri böyükdür. Hər on ildən bir orta illik temperatur 0,27 C-də yüksəlir. Bu, torpaqların deqradasiyasına, vacib məhsulların məhsuldarlığının azalmasına və nəticədə ümumiyyətlə kənd təsərrüfatının azalmasına səbəb olur.
Taxılın keyfiyyəti əsasən torpaq və iqlim şəraitindən asılıdır. Quru illərdə taxılda yüksək protein tərkibinin əmələ gəldiyi müəyyən edilmişdir. Sünbülün yetişməsi dövründə həddindən artıq nəmləndirilməsi protein və glutenin miqdarını azaldır. Optimal nəmləndirmə ilə taxılın zülal tərkibi azalmır və texnoloji keyfiyyətlər pisləşmir.
Hal-hazırda kənd təsərrüfatı istehsalında köhnə az məhsuldar və stresə davamlı olmayan mühitləri əvəz edə biləcək yeni növlərə böyük diqqət yetirilir. Zonal torpaq və iqlim ehtiyatlarını nəzərə alan çeşidin uyğun seçimi müasir sortların potensialından tam istifadə etməyə imkan verir.
Bir çox kənd təsərrüfatı bölgəsinin təbii ehtiyatlarının məhdudluğu, əlverişsiz ekoloji amillərin (biotik və abiotik) təsirindən məhsul itkisi ehtimalı bahalı texnogen ehtiyatların becərmə texnologiyasına cəlb edilməsini tələb edir ki, bu da becərmənin iqtisadi səmərəliliyini azaldır, ətraf mühitin ekoloji təhlükəsizliyinə və məhsulların keyfiyyətinə təsir göstərir. Bu baxımdan, müasir sortların stres faktorlarına qarşı müqaviməti toxumların məhsuldar xüsusiyyətlərinin yüksək göstəriciləri ilə əlaqələndirilməlidir ki, bu da toxum bitkiləri üçün xüsusilə vacibdir.
İqlim dəyişikliyi şəraitində fermerlər üçün əsas vəzifə kənd təsərrüfatının uyğunlaşmasıdır. Eyni zamanda, iqlim yönümlü kənd təsərrüfatı İqlim Dəyişikliyi ilə mübarizə üçün təsirli bir vasitədir.
Problemin universal həlli yoxdur: strategiyanın seçimi müəyyən bir bölgədəki vəziyyətdən asılıdır. Fermerlər iqlim xüsusiyyətlərini, istehsal potensialını və ehtiyaclarını, seçilmiş metodların mövcudluğunu və gəlirliliyini nəzərə almalıdırlar.
Kənd təsərrüfatının iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşması məsələsi təkcə aqrar sektorun nümayəndələrini deyil, həm də alimləri narahat edir. Beləliklə, seleksianistlər iqlim dəyişikliyi səbəbindən su çatışmazlığına və ya artıqlığına, həmçinin temperatur dəyişikliyinə daha davamlı olan yeni bitki növləri yetişdirirlər. Ekoloqlar torpağın tükənməsini azaldan, sekvestrasiyanı təşviq edən, həmçinin resurslara qənaət edən və kimyəvi maddələrin istifadəsini və zərərli maddələrin emissiyasını azaldan səmərəli idarəetmə strategiyaları təklif edirlər.
Bölgədən asılı olmayaraq, kənd təsərrüfatını iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşdırmaq üçün müxtəlif strategiyalar çərçivəsində istifadə edilə bilən bir sıra metodlar mövcuddur. Onları daha ətraflı nəzərdən keçirək.
Hava dəyişkənliyi iqlim dəyişikliyi şəraitində yaygındır. Yüksək məhsuldarlığı təmin etmək və əkinçilik risklərini azaltmaq üçün fermerlər hava şəraitində qəfil və tez-tez dəyişikliklərə hazır olmalıdırlar. Xüsusi onlayn vasitələr kənd təsərrüfatı üçün potensial təhdidlərə vaxtında cavab verməyə kömək edir.
Düzgün su infiltrasiyası daşqının və bataqlığın qarşısını alır və kimyəvi sızmalardan və artıq nəmdən qorunmağa kömək edir. Bu yolla fermerlər kənd təsərrüfatının iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşması şəraitində əhəmiyyətli dərəcədə resurslara qənaət edə və torpaq eroziyası ilə effektiv mübarizə apara bilərlər. Eyni zamanda, bu praktikanın ekosistemin biomüxtəlifliyini qorumaq üçün diqqətlə planlaşdırılmasına ehtiyac var. Birincisi, bitkilərin, xüsusən də bataqlıqlara ehtiyacı olanların sağlamlığını qorumaq üçün kifayət qədər su olmalıdır. İkincisi, drenaj sistemi herbisidlərin və gübrələrin həddindən artıq axmasına mane olmalıdır.
Yağış çatışmazlığı şəraitində süni suvarma bitkilərin sabit inkişafını təmin edir. Damcı lentləri kimi müasir sistemlər fermerlərə daha az su istehlakı ilə lazımi rütubət səviyyəsini saxlamağa imkan verir. Əlavə təsirli bir həll malç və bitki qalıqlarının istifadəsidir.
Yağış suyu yığımı- bu su təchizatı üsulu su ehtiyatlarına qənaət etməyə imkan verir və quraq ərazilərdə əkinçilik üçün son dərəcə faydalıdır. Eyni zamanda, yağış suyu toplama sistemlərinin istismarı üçün əlavə xərc tələb edir və su səviyyəsinin düşməsinə səbəb ola bilər və bununla da ekosistemin tarazlığını poza bilər.
Dəqiq əkinçilik əkinçiliyi iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşdırmaq üçün ən vacib vasitədir. Bu aqrar istehsalın idarə edilməsi sistemi müəyyən bir bölgənin xüsusiyyətlərini nəzərə alır ki, bu da resurslara qənaət etməyə və ətraf mühitə dəyən ziyanı minimuma endirməyə imkan verir. Dəqiq əkinçiliyin bir xüsusiyyəti, bitkilərin və torpağın vəziyyətini izləmək üçün pilotsuz təyyarələrin və peyklərin istifadəsi və məlumatların uzaqdan işlənməsi və təfsiri üçün proqram təminatıdır. Bu texnologiyaların köməyi ilə fermerlər bütün sahəni emal etmək əvəzinə kritik sahələri müəyyənləşdirə və cəmləşdirə bilərlər.
Örtük bitkiləri torpaq eroziyasının, su axınının qarşısını almağa və azot fiksasiyasını yaxşılaşdırmağa kömək edir (yəni atmosfer azotunu bitkilər üçün faydalı formalara çevirir). Beləliklə, onlar iqlim dəyişikliyinin torpağın vəziyyətinə təsirini azaltmağa imkan verir. Üstəlik, örtük bitkiləri üzvi peyin və heyvandarlıq yemi kimi xidmət edir.
Adaptasiya olan bitkilər bataqlıq və quraqlıq kimi mənfi şərtlərə daha davamlıdır. Üstəlik, daha az miqdarda herbisid və gübrə tələb edirlər. Beləliklə, adaptiv məhsullar kənd təsərrüfatının iqlim dəyişikliyinə təsirini azaldır.
İqlim dəyişikliyi taxıl bitkilərinin məhsuldarlığının azalmasına səbəb ola bilər. Bu, qlobal qida təhlükəsizliyi üçün ciddi nəticələrə səbəb ola bilər, çünki kənd təsərrüfatı məhsulları əsas qida mənbələrindən biridir. Məhsuldarlığın azalması tədarük çatışmazlığı səbəbindən qida qiymətlərinin artmasına səbəb ola bilər. Bu da, bu sahədə gələcək tədqiqatların əhəmiyyətini izah edir. İqlim dəyişikliyinin kənd təsərrüfatı istehsalına və qida təhlükəsizliyinə təsir etdiyi mexanizmləri anlamaq, uyğunlaşma strategiyaları və azaltma tədbirlərinin hazırlanmasına kömək edə bilər.
Nihad Kərimov,
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC)
Mühəndislik fakültəsinin tələbəsi.
